Το καινούργιο άδειο –

η θέση της τεχνητής νοημοσύνης στο χώρο της ψυχοθεραπείας

Το παρόν άρθρο συντάχθηκε από τις ψυχολόγους Δήμητρα 

Μπότσογλου και Ειρήνη Λαγού

…

Τούτο το άδειο πληγώνει βαθειά

σα να σε απορρίπτει η ζωή που έζησες

σαν να μη χάρηκες ποτέ τα δώρα που σου ‘δωσε.

Τούτο το άδειο είναι σαν να μην υπήρξα ποτέ^[1].

Κατερίνα Αγγελάκη – Ρουκ

Οι νέες συνθήκες του 21ου αιώνα και η ταχύτατη τεχνολογική εξέλιξη, επιδρούν καταλυτικά στην καθημερινότητα και στον ψυχισμό του ανθρώπου. Το διαδίκτυο και η ευρεία προσβασιμότητά του έχουν αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σχετίζονται τόσο με τον εαυτό τους όσο και με τον κόσμο γύρω τους. Μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εφαρμογές κοινωνικοποίησης και το νέο επίτευγμα της τεχνολογίας, η τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ), συνθέτουν πλέον ένα νέο τοπίο επικοινωνίας. Τι είδους σχέσεις, όμως, είναι δυνατόν να αναπτυχθούν μέσα σε αυτή τη συνθήκη, όπου ο άνθρωπος αποτελεί ένα πολυσύνθετο σύστημα συνειδητού και ασυνείδητου, ψυχής και σώματος;

Δεν πρόκειται πλέον για ένα μακρινό σενάριο, δεδομένου ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι ήδη παρούσα στην καθημερινότητα και σταδιακά διεκδικεί χώρο σε πεδία που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν αποκλειστικά ανθρώπινα, όπως η φροντίδα της ψυχικής υγείας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Woebot, μια εφαρμογή που σχεδιάστηκε από ψυχολόγους στο Πανεπιστήμιο του Stanford, για να παρέχει γνωσιακή-συμπεριφοριστική θεραπεία (CBT) μέσω υπολογιστή ή κινητού. Την ίδια στιγμή, ακούμε ασθενείς στα γραφεία μας, να μάς λένε αφοπλιστικά: «Στις διακοπές από την ψυχοθεραπεία, τα είπα με το ChatGPT», ή «Δεν ήξερα τι να κάνω και ρώτησα το ChatGPT». Κατ’ επέκταση, όλα τα παραπάνω, εγείρουν ερωτήματα σχετικά με τις προεκτάσεις που δύναται να πάρει η τεχνητή νοημοσύνη στο χώρο της ψυχοθεραπείας.

Κάποτε η αντικατάσταση της ανθρώπινης σχέσης με ένα λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης φάνταζε ταινία επιστημονικής φαντασίας. Το 2013, η ταινία «Ηer» του Spike Jonze’s απέσπασε oscar πρωτότυπου σεναρίου, όπου ο βασικός ήρωας Theodore Twombley (Joaquin Phoenix), προσπαθώντας να διαχειριστεί τον χωρισμό του, καταλήγει να «ερωτευτεί» ένα λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης. Η Samantha (Scarlett Johansson), φτάνει να αποτελέσει ένα «πραγματικό» αντικείμενο πόθου για τον ήρωα, ο οποίος δημιουργεί μαζί της ένα συναισθηματικό δεσμό. O Theodore αντιπροσωπεύει τον μοναχικό και απογοητευμένο άνθρωπο της μεταμοντέρνας καταναλωτικής κοινωνίας, που νιώθει μεγαλύτερη άνεση να αλληλεπιδρά με ψηφιακές συσκευές παρά με άλλους ανθρώπους. Όμως εντέλει, αυτός ο άνθρωπος για τον οποίο τίποτε δεν δείχνει να έχει ιδιαίτερο νόημα και σημασία, δε φαίνεται να είναι ευεπίφορος να ερωτευτεί και να δοθεί σε έναν Άλλο στη σύγχρονη ψηφιακή εποχή.

Παρακολουθούμε έναν άνθρωπο ο οποίος φέρει ψυχικά τραύματα, τα οποία τον οδηγούν αρχικά στη μοναξιά και εν συνεχεία στην αγορά του λογισμικού. Είναι φανερό πως η σχέση του με τη Σαμάνθα (το λειτουργικό σύστημα) κάλυψε την οδύνη και τις δυσκολίες του, προσφέροντάς του μια ψευδαίσθηση «ασφαλείας», ανακούφισης και παντοδυναμίας. Επομένως, μιλάμε για πρόοδο — ή μήπως για το αντίθετο; Εφόσον παραμένει καθηλωμένος, έρμαιο των φόβων και των τραυμάτων του, παρότι κρατά στα χέρια του όλα τα «μοντέρνα» μέσα της εποχής του;

Ο /Η σημερινός/ή χρήστης/στρια του AI απευθύνεται στο chatGPT, σαν να μιλά σε έναν Άλλον — όχι απλώς «άλλον άνθρωπο», αλλά ένα είδος «Φαντασιακού Όντος» που, σε στιγμές κρίσης (διλήμματα, απόγνωση, υπαρξιακές κρίσεις), γίνεται αυτό το οποίο πάντα απαντά, που είναι εκεί και πάντα «ξέρει». Ο Lacan, το 1964, εισήγαγε τον όρο «sujet supposé savoir» — το «υποκείμενο που υποτίθεται ότι γνωρίζει», εκείνο το υποκείμενο δηλαδή στο οποίο οι άνθρωποι, του  αποδίδουν την κατοχή της γνώσης. Σύμφωνα με τον Λακάν: «Η αγάπη, απευθύνεται στη γνώση». Το κατεξοχήν υποκείμενο που (υποτίθεται ότι) γνωρίζει είναι ο Θεός. Στον χριστιανισμό για παράδειγμα, ο Θεός είναι παντογνώστης ο οποίος εγγυάται τη ζωή, κατέχει το νόημα, ή ακόμη θεωρείται ότι έχει ήδη χαράξει τη μοίρα των ανθρώπων.

Η επιστήμη δεν ξεφεύγει από αυτό το φαινόμενο. Ούτε φυσικά και η ψυχοθεραπεία. Όταν κάποιος /α /ο απευθύνεται σε έναν/μια θεραπευτή/τρια, τον/την /το τοποθετεί στη θέση του sujet supposé savoir, εκείνου/ης/ου που «κατέχει» τη γνώση, τη λύση, το νόημα. Αυτή η πεποίθηση, λέει ο Lacan, είναι αυταπάτη — αλλά ταυτόχρονα είναι και λειτουργική. Ενεργεί εν αγνοία μας (ασυνείδητα), σαν υπόγεια πίστη που δίνει νόημα στην αναζήτησή μας. Και, είτε πρόκειται για Θεό είτε για το Chat GPT, η ψυχή πάντα διψά και αναζητά κάποιον/α/ο που ξέρει. Το αν αυτός/η/ο ο/η/το κάποιος/α/ο έχει σώμα, πρόσωπο ή IP διεύθυνση, είναι μια άλλη κουβέντα.

Τίθεται, λοιπόν, ένα καίριο κοινωνικό ζήτημα που αφορά την ανάγκη του ατόμου να αντικαταστήσει τόσο απλά τον ανθρώπινο δεσμό με κάτι το οποίο, στην ουσία, «δεν υπάρχει», δεν έχει σώμα, δεν έχει παρελθόν, βιώματα, συναισθήματα. Η τεχνητή νοημοσύνη, πράγματι, προκαλεί θαυμασμό ως ένα σπουδαίο επίτευγμα της εποχής μας. Αναπτύσσεται με ραγδαίους ρυθμούς και οι προσδοκίες γύρω από αυτήν είναι τεράστιες, καθώς αναμένεται να συμβάλλει καθοριστικά σε σημαντικούς τομείς της επιστήμης.

Ωστόσο, η χωρίς όρια επέκτασή της σε όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής απαιτεί, αν μη τι άλλο, αναστοχασμό. Ζούμε ήδη σε μια εποχή όπου ο κοινωνικός δεσμός νοσεί. Ο ατομικισμός βρίσκεται στο απόγειό του και για πολλούς ανθρώπους οι σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις έχουν γίνει δύσκολες, ενίοτε και αφόρητες. Η συλλογικότητα μοιάζει χαμένη, τραυματισμένη.

Στις ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες με ανθρώπους και όχι με ρομπότ, όποιο κι αν είναι το θεραπευτικό ρεύμα που ακολουθείται, το θεμελιώδες εργαλείο είναι η θεραπευτική σχέση. Στην ψυχαναλυτική θεραπεία, εξέχοντα ρόλο διαδραματίζει αυτό που ονομάζουμε μεταβίβαση. Πολύ συνοπτικά, η μεταβίβαση είναι η διαδικασία μέσω της οποίας, ασυνείδητες επιθυμίες και συγκρούσεις, οι οποίες προέρχονται κυρίως από τα πρώιμα (βρεφικά και παιδικά) χρόνια της ζωής, επανενεργοποιούνται και μεταβιβάζονται στο πρόσωπο του/της θεραπευτή/θεραπεύτριας. Αυτή η διεργασία, η οποία παραμένει ασυνείδητη, είναι η βάση πάνω στην οποία αναπτύσσεται η θεραπευτική σχέση και δουλειά. Το αν μια τεχνητή νοημοσύνη ή ένα θεραπευτικό ρομπότ θα μπορέσει ή ήδη μπορεί να λειτουργήσει και να σκεφτεί ψυχαναλυτικά δεν έχει καμία σημασία, καθώς αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η μεταβίβαση πρόκειται για βίωμα και όχι για αλγόριθμο. Η θεραπευτική σχέση λοιπόν πρέπει να βιωθεί και από τα δύο υποκείμενα, να συναντηθούν τα ασυνείδητά τους.

Μέσα στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας, λαμβάνουμε υπόψη το όλον του ατόμου, τον ψυχισμό του, το σώμα του και, όπως ο Freud (1923) γράφει στο «Εγώ και το Αυτό», το Εγώ είναι καταρχήν ένα σωματικό Εγώ, δηλαδή όλα ξεκινούν από το σώμα. Η παρουσία του σώματος αμφότερων (θεραπευτή/ τριας – θεραπευόμενου/ης), ο τρόπος που κινούνται, που κάθονται στην καρέκλα, που ντύνονται, ως αισθητηριακά διατακτικά χαρακτηριστικά, διαδραματίζουν εξέχοντα ρόλο. Επομένως, ο/η θεραπευτής/τρια, παρατηρεί τις σωματικές εκδηλώσεις του/της θεραπευόμενου/νης, τις επεξεργάζεται ψυχικά και ενδεχομένως τις ερμηνεύει. Γίνεται φανερό πως η θεραπευτική σχέση για να βιωθεί χρειάζεται δυο ενσώματα υποκείμενα και δε μπορεί να λειτουργήσει εάν ένα από τα δύο αποτελεί ένα άυλο, ασώματο ρομπότ που λειτουργεί ως αυθεντία – παντογνώστης.

Είναι γνωστό ότι οι νέες συνθήκες ζωής έχουν επιφέρει αλλαγές στον τρόπο διεξαγωγής των ψυχοθεραπευτικών συνεδριών, έχοντας εισαγάγει και τις διαδικτυακές συνεδρίες ως ψυχοθεραπευτικό τόπο, όπου σε αυτή τη συνθήκη το σώμα, όπως είναι αντιληπτό, είναι απόν. Εντούτοις, η γλώσσα του σώματος, οι εκφράσεις του προσώπου, ο τόνος της φωνής, η βιασύνη της ομιλίας ή η αργοπορία της, ο ρυθμός της αναπνοής κ.ά., αποτελούν επίσης σωματικά στοιχεία που επιδρούν στο ασυνείδητο του/της θεραπευτή/τριας και του /της θεραπευόμενου/ης. Και υπάρχει πάντα η πιθανότητα να συναντηθούν.

Το σώμα, το βίωμα, η μεταβίβαση, η αντιμεταβίβαση(δηλαδή το σύνολο των ασυνείδητων αντιδράσεων και συναισθημάτων του/της θεραπευτής/ριας απέναντι στη μεταβίβαση)και η ίδια η σχέση, αποτελούν μοναδικούς παράγοντες που διαμορφώνουν και επηρεάζουν τη θεραπευτική διαδικασία. Επομένως διερωτάται κανείς, πώς μπορεί να πραγματοποιηθεί μια θεραπεία όταν μόνο η μια πλευρά είναι ικανή να βιώνει, να αισθάνεται, να νιώθει, ενώ η άλλη (ΑΙ) δύναται να επεξεργάζεται απλώς δεδομένα;

Επιπροσθέτως, είναι σημαντικό να τονιστεί, ότι όταν ο/η/το θεραπευόμενος/η/ο τοποθετεί τον/την θεραπευτή/ρια στη θέση του υποτιθέμενου γνωρίζοντος υποκείμενο δεν σημαίνει πως ο/η/το ίδιος/α/ο ο/η/το θεραπευτής/ρια οφείλει να αποδεχθεί αυτόν τον ρόλο. Αντίθετα, ο Lacan, με έμφαση, υπενθυμίζει πως δεν πρόκειται για γνώση, αλλά για λειτουργία — μια συμβολική θέση, την οποία ο/η αναλυτής/ρια δεν πρέπει να συγχέει με την αυθεντία. Στόχος λοιπόν, της ψυχαναλυτικής διαδικασίας, είναι στο τέλος η ίδια η αποδόμηση αυτής της θέσης· όχι να επιβεβαιωθεί, αλλά να αρθεί. Διεργασία αμφίβολη σε μια «θεραπευτική συνθήκη» με ένα ρομπότ.

Αυτό που παρατηρείται στον σύγχρονο άνθρωπο είναι ότι βρίσκεται σε μια διαρκή και αέναη σύνδεση στο διαδίκτυο, χωρίς να μπορεί να αποσυνδεθεί, χωρίς να μπορεί να αντέξει την αβεβαιότητα που προκαλεί η απουσία της σύνδεσης. Η συνθήκη αυτή του είναι αφόρητη, εφόσον «η σχέση του με την τεχνολογία τον βυθίζει σε μια αίσθηση παντοδυναμίας, η οποία εξ’ ορισμού δεν ανέχεται στερήσεις. Μέσω ταυτίσεως, θεωρεί πως όσο τέλεια είναι ηλεκτρονική μνήμη (ή η τεχνολογία η ίδια)τόσο τέλειο γίνεται και το ίδιο» (Μωρίκης, 2025, σ.133).

Όλα αυτά δικαιολογούνται υπό το πρίσμα της επικράτησης για ορθολογικοποίηση και κατανάλωση, σε μια ψηφιακή εποχή όπου η «μετανεωτερικότητα λυσσαλέα …. αργά και επίμονα, εκφυλίζει το ένστικτό της ζωής, μεταλλάσσοντας το σύγχρονο υποκείμενο σε μια υπολογιστική μηχανή, που μετρά τα πάντα, επιθυμώντας να ελέγξει τα πάντα και να αποφύγει κάθε ψυχική διακινδύνευση»(Μωρίκης, 2025, σ.150).

Ποιες θα είναι οι διαστάσεις και ο χώρος που θα καταλάβει η τεχνητή νοημοσύνη στον τομέα της ψυχοθεραπείας, είναι κάτι που, πιθανόν, τα επόμενα χρόνια θα αρχίσουμε να βλέπουμε πιο καθαρά. Το εάν η χρήση της μπορεί — ή πρέπει — να περιοριστεί, δεν είναι απλή ερώτηση, αλλά είναι μια ερώτηση που οφείλουμε να θέσουμε στους/στις εαυτούς/ές μας, ως άτομα και ως κοινωνία. Η απάντηση σίγουρα δεν είναι εύκολη. Αυτό που γνωρίζουμε με βεβαιότητα όμως, είναι πως ο άνθρωπος δεν είναι μηχανή. Χρειάζεται εκείνο το μεταβατικό χώρο που τα πράγματα βιώνονται και συνυπάρχουν σε μια ισορροπία ή σε μη ισορροπία, σε ένα χώρο που συνυπάρχει το πραγματικό με το φαντασιακό. Ο άνθρωπος είναι μια ύπαρξη πλούσια σε αντιφάσεις, οι οποίες εκφράζονται πρωτίστως στις σχέσεις του με τους άλλους. Οι σχέσεις, ωστόσο, δεν μπορούν να ερμηνευτούν από data.

Βιβλιογραφία

Freud, S. (2010). Το Εγώ και το Αυτό. Αθήνα:Πλέθρον.

Lacan, J. (1973). Les quatre concepts fondamentaux de la psychanalyse (J.-A. Miller, Ed.). Seuil

Lacan J., Introduction à l’édition allemande des Écrits , Autres écrits, Paris, Seuil, 2001

Μωρίκης, Χ.(2025). Τροπές του Έρωτα, Από τον Ανδρεά Εμπειρίκο στην ψηφιακή κουλτούρα Αθήνα. Αρμός

1. Το καινούργιο άδειο -Ανέκδοτο ποίημα που χάρισε η ποιήτρια σε έντυπο το 2018, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης. ↑